کتاب ذخیره خوارزمشاهی از زمان تالیف به بعد همواره جزو ارکان کتب طبی شمرده می‌شده است و بنا به قولی، هر که می‌خواست در پزشکی ماهر شود می‌بایست یکی از کتابهای سته عشر جالینوس، حاوی محمد بن زکریای رازی، قانون ابن سینا، کتاب المائه ابوسهل مسیحی و ذخیره خوارزمشاهی سید اسماعیل جرجانی را به دقت مطالعه کرده باشد.
به گزارش دانشجو سلام؛ سيداسماعیل جرجانی در سال ۱۰۴۲ میلادی در جرجان( گرگان ) متولد شد. در قرن۴ جرجان شهر مهمی بود که با حمله مغلول ها بسیار خسارت دید و شهر به کلی ویران شد شهر جدید یعنی گرگان امروزه در کنار این شهر ویران شده بنا شده است. جرجانی مراحل مقدماتی تحصیلات خود را نزد عبدالرحمان بن علی بن ابی صادق شاگرد ابن سینا و از افراد با نفوذ سلسله خوارزمی در شهر نیشابور گذراند.
طبیب زبردست گرگانی، در سال ۵۰۴ هجری رهسپار خوارزم شد و همان سال تدوین کتاب عظیم خود «ذخیره خوارزمشاهی» را در علم پزشکی به پایان برد. و در آن عصر که زبان عربی در ایران بزرگ رایج بود حکیم جرجانی آثارش را به زبان پارسی مي نگاشت.
ذخیره خوارزمشاهی(گنجینه خوارزم شاه) قدیمی ترین دایرة المعارف پزشکی در زبان فارسی است که به چند زبان ترجمه شده است. انجلس، کشیک فرانسوی می گوید:کتاب ذخیره خوارزمشاهی تا زمان صفویه یعنی ۶۰۰ سال بعد از تالیف آن رایج ترین کتاب پزشکی بود.
پزشکان قدیمی ایرانی جهان را متشکل از چهار ماده آتش، آب، خاک و هوا می دانستند کتاب ذخیره خوارزمشاهی با توجه به این قانون، ۹ حالت را برای انسان تعریف کرده بود ۴ تا ساده و۴ تا ترکیبی(دموی، صفرایی، مالیخولیایی، بلغمی) و یک حالت هم نرمال و ایده ال بود. این خو و عادت ها متفاوت با سن و حتی با آب و هوا و چهار فصل سال و چهار جهت جغرافیايی بود.
جرجانی چندین جلد از کتاب ده جلدي خود را به بیماری های پزشکی اختصاص داده بود. در جلد هفتم، عفونت های پوستی را معرفی می کند و بر اساس نوع زخم آنها را دسته بندی می کند. او همچنین برای سلامتی پوست فصل جداگانه ای را در نظر می گیرد. در بحث فوق العاده و شگفت انگیز تومورها، ضایعات را به دو دسته نرم و سخت به نام های ساغیروس و سرطان دسته بندی می کند. او معتقد بود که اگر سرطان دور از اندام های حیاتی باشد باید آن را به طور کامل و با ریشه هایش قطع کرد .
جرجانی علاوه بر ذخیره خوارزمشاهی دارای آثار دیگری در زمینه علم پزشکی همچون خفی علایی، طب الملوکی، الاغراض الطبیه، نیز می باشد که بسیاری از آنان راهگشای طبیبان آن عصر و نیز مشخص‌کننده روش پزشکان گذشته برای طبیبان فعلی می‌باشد. یکی از آثار جرجانی که در بالا نام برده شد «خُفی عَلایی» است، خف به معني چكمه مي باشد این کتاب در اندازه‌‌ای تهیه شدکه در داخل چکمه جای‌گیرد و در سفر و حضر به کار آید و به این دلیل بدین نام نامیده شد. این اولین کتاب راهنمایی در مورد پزشکی است. و طوری بود که همیشه سربازان و جنگجویان خوارزمی آن را در چکمه های خود نگه داری می کردند. دو کتاب الاغراض الطبیه و خفی دو کتابی هستند که جرجانی به طور خلاصه از ذخیره خوارزمشاهی خلاصه نویسی کرده بود تا دانشجویان پزشکی از آن به عنوان کتاب راهنما استفاده کنند.
مسلم است که جرجانی تحت تاثیر عمیق دین و عرفان اسلامی بوده است.شخصیت دینی و معرفتی سید در سراسر مباحث مربوط به علم اعمال بدن آدمی ( فیزیولوژی) منعکس است. تاثیر ایمان عمیق به اراده و مشیت الهی هم در حد اعلای آن در آثار جرجانی مشهود می‌باشد. اشارات مکرر جرجانی به عنایت ایزدی و ستایش حق تعالی در سراسر کتاب ذخیره خوارزمشاهی به چشم می‌خورد.
شخصیت جرجانی از ورای آثارش مشهود است. مردی دقیق، در حد وسواس، خوشخو، خوش برخورد، موشکاف و اهل میانه روی و عارف بود. بیهقی او را «مردی جدی، یار و همراه و سخاوتمند» وصف کرده است. در واقع مردی بود که در جامعه و با جامعه خود می‌زیست و به هیچ روی محصور در مطالعات و تالیفات خود نبود. ابن ابی اصیبعه او را «پزشکی بزرگ که دارای شایستگی بسیار و علم فراوان بود» معرفی کرده است. او پزشک دربار بود و در این مقام، افزون بر درمان معمولی رایج در آن عصر، رایزن دربار در رشته‌های مختلف نیز بود و به هرگونه پرسش سلطان درباره علوم ط‌بیعی پاسخ می‌گفت. او همچنین پزشک نظامی نیز بود و این از كتاب خفي علايي و فصلهایی از کتابش که به زخم های سوارکاران و آسیب های پوست و زخمهای ناشی از جنگ اختصاص داده است، معلوم میشود. او همچنین پزشک مردم بود و به احوال و شرایط زندگی مردم توجه داشت و به شیوه های نادرست غذایی آنان خرده می‌گرفت و توصیه هایی می‌کرد. جرجانی مردی متدین و یکی از حلقه‌های زنجیر نقل احادیث و عارفی دل سوخته بود.
کتاب ذخیره خوارزمشاهی از زمان تالیف به بعد همواره جزو ارکان کتب طبی شمرده می‌شده است و بنا به قولی، هر که می‌خواست در پزشکی ماهر شود می‌بایست یکی از کتابهای سته عشر جالینوس، حاوی محمد بن زکریای رازی، قانون ابن سینا، کتاب المائه ابوسهل مسیحی و ذخیره خوارزمشاهی سید اسماعیل جرجانی را به دقت مطالعه کرده باشد.
اهميت جرجاني در طب از دو جهت است:
جهت اول اينكه، پس از ابن‌سينا اولين طبيبي است كه كليه فصول پزشكي را مورد بحث و گفتگو قرار داد و بر دانش گذشتگان افزوده است.
جهت دوم اينكه بخش اعظم كتابهاي خود را به زبان فارسي تاليف كرده كه تا آن زمان كسي به اين وسعت به تدوين متون پزشكي به زبان فارسي اقدام نكرده بود و كتابهاي وي بخصوص ذخيره متني اساسي و ماندني در علوم پزشكي و ماخذي براي اصطلاحات اين رشته و حوزه‌هاي مربوط مي‌باشد.
جرجانی بعدها به مرو پایتخت سلطان سنجر بن ملکشاه سلجوقی رفت و در همان جا فوت کرد. پزشک گرگانی که ۹۷ سال عمر کرد بیشتر از دید مشاهدات آزمایشگاهی به تشخیص بیماریها پرداخته و از این رو علاوه بر ذکر نام او به عنوان پدر علوم آزمایشگاهی، سالروز تولد او ۳۰ فروردین را در ایران روز علوم آزمایشگاهی نام نهاده‌اند.سید اسماعیل که از پزشکان بزرگ و عالی‌مقام قرن ششم هجری و هم‌تراز ابن‌سیناست علاوه بر معالجه بیماریها در تشخیص آنها هم حاذق بوده و از مشاهدات آزمایشگاهی نیز کمک می‌گرفته است بطوری که بخش عمده‌ای از کتاب ذخیره خوارزمشاهی به بررسی نمونه های انسانی مانند خون، ادرار، مدفوع و سایر مایعات بدن اختصاص دارد.
با وجود فضایل بیشماری که برای این پزشک مسلمان ایرانی برشمرده شد، هنوز هم بسیاری از ایرانیان او و کتب ارزنده و فاخرش را نمی‌شناسند. البته اقدامات انجام‌شده در جهت شناسایی و معرفی این حکیم فرزانه، ارزشمند و قابل تقدیر است (مانند نامگذاری سی‌ام فروردین به عنوان روز بزرگداشت حکیم جرجانی و مزیّن نمودن جایزه پزشک برتر با نام سید اسماعیل جرجانی و نامگذاری برخی از تشکل‌ها و بیمارستان‌ها با نام ایشان)، اما هنوز هم حق وی به‌طور کامل ادا نشده است
.همچنین دانشگاه علوم پزشکی تهران جایزه معتبر پزشک برگزیده خود را به نام حکیم جرجانی نامگذاری کرده است. هم اکنون در گرگان نیز بیمارستانی به نام این حکیم جرجانی نامیده شده است.
انتهای پیام/
توجه!